وقتی از تلسکوپ‌های کوچک صحبت می‌شود، ناخودآگاه توجهِ همه به لوله تلسکوپ ساده‌ای، که روی سه‌پایه‌ای لرزان و ضعیف سوار شده، جلب می‌شود. اما این تصور را کنار بگذارید! امروزه علاقه‌مندان رصد آسمان می‌توانند نمونه کوچک‌تر یکی از انواع خاص تلسکوپ‌های حرفه‌ای دنیا را در خانه خود داشته باشند.
تلسکوپ ۹۰ میلی‌متری ماکستوف مینیداب اسکای‌واچر
اگر منجم آماتوری تازه‌کارید، شاید از میان اصطلاحات عنوان این بخش فقط واژه «تلسکوپ» برای‌تان آشنا باشد! «ماکستوف»، «مینیداب» و «اسکای‌واچر» عباراتی‌اند که حضور هرکدام‌شان در نامِ طولانیِ این تلسکوپ خوشحال‌کننده است. اسکای‌واچر[۱] شرکت تولیدی معتبر کانادایی است و بخش گسترده‌ای از تلسکوپ‌هایِ منجمان ایرانیِ امروز از تولیدات این کارخانه معتبر است.
ساختار اپتیکی تلسکوپ
مسیری که نور پس از ورود به تلسکوپ طی میکند تا به چشم رصدگر برسد در تلسکوپ‌های مختلف متفاوت است. آینه مقعر یا عدسی محدب (همگرا) جزء اصلی تلسکوپ برای گردآوری نور است، اما معمولاً باید به روش‌های مختلف تغییراتی در مسیر نور ایجاد شود تا کیفیت تصویر بهبود بیابد. یکی از این شیوه‌ها استفاده از تیغه‌های تصحیح‌کننده در ورودیِ تلسکوپ‌هایی است که آینه‌ای در انتهای لوله‌شان دارند. تیغه تصحیح‌کننده، برای اصلاح مسیر نور به‌کار می‌رود. ساختار نوری این تلسکوپ کوچک از نوع کاسگرین[۲] است و تیغه‌ای از نوع ماکستوف[۳] در ورودی‌اش دارد. به‌این‌ترتیب، ساختار آن ماکستوف-کاسگرین است. شاید تا همین‌جا متوجه خاص‌بودن طراحی تلسکوپ و قابلیت‌های ویژه آن شده باشید. اما این همه ماجرا نیست!
عکس ۲: مسیر نور در تلسکوپ ماکستوف. نور پس از ورود به تلسکوپ تا رسیدن به چشمی چنین مسیری را طی میکند.
عکس ۳: تیغهٔ تصحیح‌کنندهٔ ماکستوف در ورودی تلسکوپ
پایه‌ای ساده و کارآمد
جان دابسون، منجم آماتور آمریکایی، در سال ۱۹۵۰/۱۳۲۹، با ابداع پایه‌ای ساده و کارآمد، گام مهمی در مسیر ساده‌سازی تلسکوپ‌های منجمان آماتور برداشت. با پایه‌های دابسونی می‌توان به‌آسانی تلسکوپ را در دو راستای سمت (چپ-راست) و ارتفاع (بالا-پایین) حرکت داد. پایهٔ این تلسکوپ ۹۰ میلی‌متری نمونهٔ کوچکی از پایه‌های دابسونی است و از این‌رو نام دابسونی کوچک (مینیداب) را بر آن گذاشته‌اند. این پایه برای حرکت در راستای هردو محور خود موتور دارد و می‌تواند کار ردیابی سوژه‌های رصدی را انجام بدهد. به این معنا که اگر مثلاً ماه را در میدان‌دید تلسکوپ (دایره‌ای از آسمان که از درون تلسکوپ می‌بینید) قرار بدهید و موتور را روشن کنید (به‌شرط اینکه تنظیمات اولیه را به‌درستی انجام داده باشید)، هم‌زمان با چرخش زمین به‌دور خودش و حرکت ظاهری آسمانْ تلسکوپ نیز حرکت میکند و با دنبال‌کردن حرکت ماه، آن را در میدان‌دید تلسکوپ نگه می‌دارد.
گشودگی یا قطر دهانهٔ تلسکوپ
در انتخاب تلسکوپ، قطر دهانه یا گشودگی (یا همان قطر آینه یا عدسیِ اصلی تلسکوپ که به «شیئی» معروف است) از سایر ویژگی‌ها مثل بزرگنمایی اهمیت بیشتری دارد. هر چقدر قطر دهانه بیشتر باشد، تلسکوپ قدرتمندتری خواهید داشت. قطر دهانه این تلسکوپ ۹۰ میلی‌متر یا ۳/۵۴ اینچ است. پس دهانه این تلسکوپ به‌اندازه کافی بزرگ است که بتواند تصویر مناسبی از اجرام آسمانی نشان بدهد و از طرف دیگر به‌قدر لازم کوچک است که تلسکوپ شما جمع‌وجور و سبک و نسبتاً ارزان باشد.
عددهای واقعی بزرگنمایی
بیشترین بزرگنمایی تلسکوپی با قطر دهانه ۹۰ میلی‌متر (۵۴/۳ اینچ) ۱۸۰ برابر است (یعنی دو برابر به‌ازای هر میلی‌متر؛ ۱۸۰=۲×۹۰). دو عدد چشمی[۴] با فاصله کانونی[۵] ۲۵ و ۱۰ میلی‌متر به‌همراه این تلسکوپ عرضه می‌شود. چشمی‌های این تلسکوپ بزرگنمایی‌های ۵۰ و ۱۲۵ برابر ایجاد می‌کنند. در بزرگنمایی کمتر، میدان‌دید بازتر است و کمک میکند خوشه‌های ستاره‌ای[۶] را به‌آسانی ببینید و کهکشان‌های پُرنورتر آسمان را رصد کنید، گودال‌های برخوردی ماه را کاوش کنید، و حرکت و تحول لکه‌های خورشیدی را (البته با قراردادن فیلتر ایمن رصد خورشید) دنبال کنید. بزرگنمایی بیشتر برای دیدن جزئیات ماه و سیاره‌ها، مثلاً کوه‌ها و گودال‌های روی ماه و/یا حلقه‌های زحل، بسیار مناسب است.
این عکس از ماه با تلسکوپ ماکستوف ۹۰ میلی‌متری گرفته شده است.
«داخل شهر نمی‌توان رصد کرد!!»
چقدر با این گفته موافق‌اید؟! اگر از آن‌دست افرادی هستید که معتقدند هرجا آلودگی نوری باشد تلسکوپ کارایی نخواهد داشت، باید کمی دیدگاه‌تان را تغییر بدهید؛ آلودگی نوری تأثیرگذار است، اما برای علاقه‌مند تازه‌کاری که می‌خواهد آسمان را ببیند پایان کار نیست. برای دیدن ماه و سیاره‌ها آلودگی نوری مزاحمت چندانی ایجاد نمی‌کند، برای رصد اجرام ژرف‌آسمان هم نباید ناامید شوید. به‌خاطر داشته باشید که در آسمانی با آلودگی نوری هم می‌توان رصدهای جدی انجام داد!
رصد با مینیداب
مدتی کوتاه یکی از این تلسکوپ‌ها را برای رصد و آزمون در اختیار داشتم. اولین بررسی‌ها را روی پایه و حرکت تلسکوپ انجام دادم. نصب لوله و سرهم‌کردن مجموعه بسیار ساده است و لوله تلسکوپ بعد از اتصال به پایه تعادل بسیار خوبی دارد. حرکت آن در هردو محور به‌آسانی انجام می‌شود. تلسکوپْ کوچک و سبک است و فضای چندانی اشغال نمی‌کند.
ماه اولین سوژه رصدی‌ام با این تلسکوپ بود. جزئیات سطح و گودال‌های برخوردی آن با این تلسکوپ به‌خوبی دیده می‌شوند. فکوسر[۷] تلسکوپ با حرکت نرم و روان خود امکان ایجاد تصویری واضح را فراهم میکند.
رصد ژرفای آسمان
از پنجره کوچک اتاق محل رصدم، که رو به جنوب باز می‌شد، در معدود شب‌های صاف اواخر زمستان، ناحیه‌ای از آسمان در اطراف صورت‌های فلکی سگ بزرگ و شکارچی (جبار) از اوایل تا نیمه‌های شب به‌خوبی دیده می‌شد. در این بخش از آسمانِ نورآلود تهران توانستم خوشه ستاره‌ای باز M41 در صورت فلکی سگ بزرگ را ببینم و خوشه ستاره‌ای کوچکی موسوم به «ذوزنقه» را در قلب سحابی جبار به‌خوبی تشخیص بدهم. نمای خودِ سحابی جبار هم با این تلسکوپ ۵۰ میلی‌متری جذاب و تماشایی بود.
تصمیم گرفتم توان تلسکوپ را در رصد اجرام کم‌نورتر هم بیازمایم. خوشه‌های ستاره‌ای باز M50 و NGC2264 در بزرگنمایی ۵۰ برابر قابل‌تشخیص بودند و در صورت استفاده از فیلتر کاهنده آلودگی نوری بهتر دیده می‌شدند.
تلسکوپی هوشمند داشته باشید!
اگر این تلسکوپ ۹۰ میلی‌متری را به‌همین‌صورت که هست (بدون تجهیزات اضافی) تهیه کنید، پایه‌ای موتوردار خواهید داشت که هم قابلیت ردیابی اجرام در آسمان را دارد و هم می‌تواند، با اتصال به دوربین عکاسی، عکس پانوراما (۳۶۰ درجه) بگیرد. با این‌حال، میتوانید به پایهٔ تلسکوپْ کنترل‌گر دستی (از نوع SynScan) متصل، و به پایه‌ای تبدیلش کنید که می‌تواند کار جستجوی خودکار سوژه‌های رصدی را در آسمان انجام بدهد. میتوانید تنها با فشردن یک دکمه آن را به‌سمت ماه یا سیارهٔ زحل نشانه بروید، یا یکی از خوشه‌های ستاره‌ای یا کهکشان‌هایی را، که بالای افق‌تان قرار دارد، هدف بگیرید.
عکس ۵: میتوانید دوربین عکاسی را به پایه مینیداب وصل کنید و از آن به عنوان پایه‌ای برای عکاسی، به ویژه عکاسی پانوراما (۳۶۰ درجه) استفاده کنید.
عکس ۶: با اتصال کنترلر به تلسکوپ میتوانید از آن برای جستجوی خودکار اجرام در آسمان استفاده کنید.
رصدخانه‌ای کوچک در منزل شما
با نرم‌افزارهای آسمان‌نما آشنایید؟ این نرم‌افزارها آسمان منطقه‌ای دلخواه را شبیه‌سازی می‌کنند و می‌توانند تلسکوپ‌ها را نیز هدایت کنند. اِستاری‌نایت[۸] و دِ اِسکای[۹] از معروف‌ترین نرم‌افزارهای آسمان‌نما هستند. این تلسکوپ را هم میتوانید با نرم‌افزار هدایت کنید. تصور کنید تلسکوپ را در بالکن یا پشت‌بام خانه قرار داده‌اید و از اتاق‌خواب یا میز کارتان آن را هدایت می‌کنید! اگر بخواهید گامی فراتر بروید، میتوانید دوربینی برای انتقال تصویر تلسکوپ به صفحه نمایش کامپیوتر یا تلویزیون تهیه کنید و علاوه‌بر کنترل تلسکوپ از دور، تصویر آن را هم دریافت کنید.
فراموش نکنید که برای انجام همه این کارها لازم است هم شناختی نسبی از آسمان داشته باشید و هم با صرف حوصله و زمان کافی، کار با تلسکوپ‌تان را به‌خوبی یاد بگیرید.
[۱] Sky-Watcher
[۲] Cassegrain
[۳]عدسی هلالی‌شکل ضخیمی که دیمیتری ماکستوف در سال ۱۹۴۱/۱۳۲۰ برای اصلاح مسیر نور در تلسکوپ ابداع کرد.
[۴]چشمی: قطعه‌ای است شامل یک عدسی یا ترکیبی از چند عدسی که در خروجی تلسکوپ می‌گذاریم و با آن تصویر تلسکوپ را بزرگ‌تر و واضح‌تر می‌بینیم. چشمی‌ها فاصله کانونی مشخصی دارند و بزرگنمایی نهایی تلسکوپ را تعیین می‌کنند.
[۵]فاصله کانونی: فاصله بین عدسی یا آینه و نقطه کانونی آن (نقطه‌ای که تصویر را در آن کانونی یا فکوس میکند) است.
[۶]خوشه ستاره‌ای: مجموعه‌هایی از صدها یا هزاران ستاره که در فضای کوچکی (از نظر ظاهری کوچک‌تر از ماه) در آسمان گرد هم آمده‌اند.
[۷]فکوسر (focuser): قطعه‌ای است که با آن وضوح تصویر را در ابزارهایی مانند دوربین دوچشمی، میکروسکوپ و تلسکوپ تنظیم می‌کنیم.
[۸] StarryNight
[۹] TheSky