مشتری، بزرگ‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی، با ۷۹ قمر شناخته‌شده در بین سیارات منظومه‌ی شمسی از نظر تعداد قمر رکورددار است. از میان قمرهای مشتری چهار قمر بزرگ این سیاره که به اقمار گالیله‌ای معروف‌اند نقش برجسته‌ای در تاریخ علم دارند. چرا که با رصد این قمرها بود که درک ما از جهان هستی متحول شد.
Credit:
NASA, ESA and E. Karkoschka (University of Arizona)
اما بیشتر قمرهای مشتری کوچک‌اند و حدود ۶۰ قمر این سیاره قطری کمتر از ده کیلومتر دارند. تعداد قمرهای مشتری با کشف اقمار جدید هرازچند گاهی تغییر می‌کند. امسال نیز با کشف چند قمر جدید تعداد قمرهای مشتری به عدد ۷۹ رسید.
بیشتر قمرهای مشتری در ملاقات فضاپیماها با این سیاره مشاهده شده‌اند. فضاپیمای ویجر در اواخر دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی به ملاقات مشتری رفت و فضاپیمای گالیله نیز در سال ۱۹۹۵ از این سیاره دیدار کرد.
مشتری علاوه بر این که بزرگ‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی است با جرمی معادل ۳۰۰ برابر جرم زمین پرجرم‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی نیز است. جرم زیاد مشتری یکی از دلایل تعداد زیاد قمرهای این سیاره است. چرا که جرم زیاد مشتری باعث ایجاد فضای وسیعی در اطراف این سیاره می‌شود که تحت تاثیر گرانش آن است و باعث حفظ قمرها می‌شود.
بنابراین هر جرمی (مانند یک سیارک) که به مشتری نزدیک شود یا بر اثر نیروهای گرانشی سیاره نابود می‌شود و یا در مدار این سیاره قرار می‌گیرد. اتفاقی که در سیاره‌ی ما رخ نمی‌دهد، زیرا زمین جرم کافی برای به چنگ آوردن قمری دیگر را ندارد.
بازه‌ی دوره‌ی تناوب مداری (هر بار گردش قمر به دور مشتری) قمرهای مشتری از هفت ساعت تا سه روز زمینی است. برخی از قمرهای مشتری مداری تقریبا دایره‌ای دارند و برخی دیگر از قمرها که فاصله‌ی بیشتری از سیاره دارند در مدارهای نامنظم به دور سیاره می‌گردند. حتی برخی از قمرهای این سیاره در جهتی خلاف جهت گردش سیاره به دور خود به دور آن می‌گردند. مسئله‌ای غیرمعمول که نشان می‌دهد این قمرها در واقع سیارک‌هایی بوده‌اند که در دام گرانشی سیاره‌ی مشتری افتاده‌اند.
قمرهای گالیله‌ای
Credit: NASA/JPL/DLR
در شبی زمستانی در سال ۱۶۱۰، گالیله با تلسکوپی که ساخته بود سیاره‌ی مشتری را رصد کرد و چهار جرم نورانی را در اطراف این سیاره دید که به دور آن در حال حرکت بودند. این چهار قمر اکنون به قمرهای گالیله‌ای معروف‌اند و یو، اروپا، گانیمد و کالیستو نام دارند. گالیله نامی بر روی این اقمار نگذاشت و آن‌ها را با اعداد (۱، ۲، ۳ و ۴) مشخص کرد. تا چند قرن پس از کشف این اقمار نیز نامی برای آن‌ها انتخاب نشد تا این که بالاخره و با کشف قمرهای بیشتر این سیستم نام‌گذاری کارایی خود را از دست داد.
کشف قمرهای گالیله‌ای اتفاقی مهم و تاثیرگذار در تاریخ علم اخترشناسی است. در زمان گالیله تفکر رایج بر این بود که تمام اجرام آسمانی به دور زمین می‌گردند و زمین مرکز عالم است. در حالی که کشف گالیله خلاف این را نشان می‌داد و مهر تاییدی بود بر پایان دوران زمین مرکزی.
قمرهای گالیله‌ای مشتری در کنار چهار قمر دیگر که به سیاره نزدیک‌ترند باعث ایجاد غباری در اطراف سیاره می‌شوند که حلقه‌های سیاره‌ی مشتری را تشکیل داده است.
نزدیک‌ترین قمر گالیله‌ای به مشتری قمر یو است. قمری آتشفشانی که در کنار زمین تنها اجرام منظومه‌ی شمسی هستند که در حال حاضر فعالیت آتشفشانی در آن‌ها رخ می‌دهد. بخش‌هایی از این قمر نیز با یخ دی‌اکسید سولفور پوشیده شده است و از این رو برخی آن را قمر آتش و یخ می‌نامند.
پس از یو به قمر اروپا می‌رسیم که یکی از جذاب‌ترین قمرها در تمام منظومه‌ی شمسی است. اروپا کمی از ماه کوچک‌تر است. اقیانوسی از آب مایع زیر پوسته‌ی یخی این قمر وجود دارد که بر اساس شواهد یکی از نقاط مستعد شکل‌گیری حیات در منظومه‌ی شمسی است. در سال‌های اخیر پژوهش‌های مهمی درباره‌ی اقیانوس زیرسطحی اروپا انجام شده است که نتایج قابل توجهی نیز در پی داشته است. از این رو ناسا در تلاش است تا در دهه‌ی آینده‌ی میلادی فضاپیمایی به نام اروپا کلیپر را به سمت این قمر ارسال کند تا شاید یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های تاریخ بشریت، یعنی کشف حیات در جایی جز زمین، به وقوع بپیوندند. صدالبته حیات در نوع ساده‌ی آن و نه موجوداتی فضایی شبیه به آن‌چه در فیلم‌های علمی-تخیلی می‌بینیم!
گانیمد بزرگ‌ترین قمر سیاره‌ی مشتری است. قمری که اندازه‌ی آن در حدود سیاره‌ی عطارد است اما جرمش تنها نصف جرم این سیاره است. ویژگی مهم گانیمد میدان مغناطیسی آن است که آن را به تنها قمری تبدیل می‌کند که میدان مغناطیسی دارد.
کالیستو دورترین قمر گالیله‌ای از مشتری است. ظاهر این قمر از زمان شکل‌گیری‌اش تا کنون تغییری نداشته است. نکته‌ای که آن را به سوژه‌ای جذاب برای دانشمندان تبدیل می‌کند. کالیستو نیز اندازه‌ای در حدود سیاره‌ی عطارد دارد اما چگالی آن بسیار کمتر است.