داستان‌نویسی علمی-تخیلی: تخیلی یا فانتزی؟

بخش دو: تخیلی یا فانتزی؟

داستان‌های علمی-تخیلی و فانتزی یا افسانه‌ای بعضی وقت‌ها با هم اشتباه گرفته می‌شن. بعضی وقت‌ها نویسنده به‌عمد این دو رو با تلفیق می‌کنه اما گاهی هم از دست نویسنده درمی‌ره یا مثلاً می‌خواد میزان هیجان یا حیرت مخاطب رو زیاد کنه، اما از روش درست این کار رو انجام نمی‌ده.

بذارین درباره‌ی تفاوت‌ها صحبت کنم. داستان علمی-تخیلی با موضوع‌های علمی سروکار داره (از اسمش هم معلومه). پس هر چیزی رو نمی‌تونیم توش مجاز بدونیم. برای ایجاد هر شرایط عجیب و غیرعادی باید یه پشتوانهٔ علمی (هرچند بعید و نامحتمل) داشته باشیم. مثلاً می‌تونیم فرض کنیم که در آینده‌ی دور و با پیشرفت علم، اتفاق‌هایی مثل چیزهایی که در مجموعه‌های جنگ ستارگان یا پیشتازان فضا می‌بینیم می‌افته. اما این نمی‌تونه شامل «هرنوع اتفاقی» باشه، مگر این‌که با فرض اول همخوانی داشته باشه.

بیرون اومدن غول از چراغ جادو بدون توجیه علمی، و برآورده کردن تمام آرزوهای «سرور من» در یک چشم بهم زدن نمی‌تونه علمی-تخیلی محسوب بشه. این فقط در حوزهٔ فانتزی (از نوع سرگرم‌کننده‌اش!) می‌گنجه. کارتون‌های قدیمی سندباد رو یادتونه؟ هر اتفاقی رو می‌شد توی هر قسمتش انتظار داشت، انواع غول‌ها و انواع جادوها، ازجمله تبدیل کردن شیلا به پرنده. خیلی از داستان‌های علمی-تخیلی هم با چنین ایده‌هایی شروع می‌شن و بعد نویسنده سعی می‌کنه یه توجیه علمی دهن پرکن (هرچند در اغلب مواقع آبکی و غیرعلمی) براش بسازه. مثلاً فیلم چهار شگفت‌انگیز (Fantastic 4) رو در نظر بگیرین. چهار قهرمان اصلی داستان، چهار خاصیت متفاوت و شگفت‌انگیز دارن. این اولین خواستهٔ نویسنده بوده اما اگه همین‌جوری داستان رو می‌نوشته دیگه علمی-تخیلی محسوب نمی‌شده. پس این‌ها رو به فضا می‌فرسته و حادثه‌ای رو پیش میاره که باعث می‌شه هر چهار نفر در معرض پرتوهایی قرار بگیرن و وقتی به زمین برمی‌گردن خواص عجیب پبدا کنن. هر دانش‌آموز ابتدایی هم می‌فهمه که این استدلال نمی‌تونه علمی باشه اما به هر حال باعث می‌شه که فیلم چهرهٔ علمی به خودش بگیره.

البته فکر نکنین که داستان‌های فانتزی از شأن کمتری برخوردارن و نویسنده‌ها برای همین سعی می‌کنن داستان‌هاشون رو به علمی-تخیلی تبدیل کنن. داستان‌های فانتزی هم جایگاه بزرگ (و بسیار قدیمی‌تری) دارن و خیلی از نویسنده‌ها ترجیح می‌دن اصول و قوانین فیزیکی، زیست‌شناسی، جغرافیا، بوم‌شناسی و زبان‌شناسی متفاوتی رو برای فانتزی‌هاشون خلق کنن تا این‌که اون‌ها رو به دانش اندک بشر مجدود کنن. این‌طوری می‌شه که دنیاهای کاملاً متفاوتی ایجاد می‌شن تا خواننده‌های اون داستان‌ها توش زندگی ‌کنن؛ مثل دنیاهایی که توی ارباب حلقه‌ها و هری پاتر می‌بینیم.

متأسفانه در دوره‌های معاصر، ادبیات فانتزی و علمی-تخیلی در ایران چندان قوی نبوده. یه نمونهٔ خوب از نویسنده‌های فانتزی توی ایران معاصر، صمد بهرنگی است که توی بعضی از داستان‌هاش تخیلاتش رو مرزبندی نکرد و گذاشت که هر اتفاقی بیفته. مثلاً: کفترهای مرده‌ای که با مالیدن شیر بزی که برگ مخصوصی رو خورده بودن زنده شده بودن برای کچل یه کلاه نمدی میارن که وقتی سرش می‌ذاره نامرئی می‌شه!

تمرین:

یه توجیه علمی (یا به‌ظاهر علمی) پیدا کنین که این ایدهٔ فانتزی رو به داستان علمی-تخیلی تبدیل کنه:

الان مدت یه هفته‌س که تمام طلاهای دنیا دارن کمرنگ‌تر می‌شن و اگه این موضوع یه هفتهٔ دیگه هم ادامه پیدا کنه کاملاً به رنگ نقره‌ای درمیان. یعنی چی شده؟ نیروی شروری دست به کار شده یا جادویی درمیونه؟ شاید هم یه اتفاق شیمیاییه که تا حالا کشف نشده بوده؟ پس علت رو بنویسین (نه داستان کامل رو) و اگه می‌تونین یه راهی پیدا کنین که بتونیم طلاها رو به شکل اول برگردونیم (با استناد به علت گفته شده).

خلاق باشید!